ლავრენტია წარმოადგენს უძველეს კრატონს, რომელზეც წარმოიშვა ჩრდილოეთ ამერიკის ძირითადი გეოლოგიური ბირთვი. კონტინენტის ამ ნაწილმა ფორმა დაახლოებით 1,5-1 მილიარდი წლის წინ, პროტეროზოური ეონის დროს მიიღო.[7] კანადის ფარი კონტინენტის ძირითად გეოლოგიურ ნაწილს წარმოადგენს. პალეოზოური ერის ბოლო პერიოდიდანმეზოზოური ერის ადრეულ პერიოდამდე, მაშინ როდესაც არსებობდა სუპერკონტინენტი პანგეა, ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორია შეერთებული იყო დღეს არსებულიკონტინენტების ტერიტორიასთან, ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიას აღმოსავლეთიდან ევრაზიის ტერიტორია ესაზღვრებოდა. სუპერკონტინენტ პანგეას ფორმირების ერთ-ერთი შედეგია აპალაჩები, რომლის ფორმირება დაახლოებით 480 მლნ წლის წინ მოხდა. აპალაჩები მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ძველი მთათა სისტემაა. პანგეას დაშლის შემდეგ წარმოიშვა, ორი კონტინენტი ლავრაზია და გონდვანა. ლავრაზია მოიცავდა დღევანდელ ჩრდილოეთ ამერიკისა და ევრაზიის ტერიტორიებს, ისინი ერთმანეთს ცარცული პერიოდიდან გამოეყვნენ.[8] კლდოვანმა მთებმა და კონტინენტის დასავლეთით მდებარე სხვა მთათა სისტემებმა ფორმირება განიცადეს დაახლოებით 80-დან 55-მდე მილიონი წლის წინ, ლარამის ოროგენის პერიოდში. პანამის ყელის ფორმირება, რომელიც სამხრეთ და ჩრდილოეთ ამერიკას აკავშირებს 3 მილიონი წლის წინ მოხდა.
ჩრდილოეთ ამერიკის გეოლოგიური ისტორიის შესახებ კაცობრიობამ, საკმაოდ ბევრი რამ იცის. გეოგრაფიული რაიონი, რომელიც დღეს აშშ-ის ტერიოტორიას მოიცავსდინოზავრების გავრცელების მთავარი არეალი იყო, სხვა ქვეყნების ტერიტორიებთან შედარებით. პალეონტოლოგ პიტერ დოდსონის აზრით, ეს განპირობებული იყო ამ ტერიტორიის სტრატიგრაფიით, კლიმატით, გეოგრაფიით, ადამიანური რესურსებითა და ისტორიით.
ძველი ისტორია
ანთროპოლოგებს აქვთ მრავალი მოსაზრება იმის შესახებ, თუ როგორ და საიდან მოხვდნენ ადამიანები ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიაზე. ინდიელ ხალხს აქვთ მრავალი მითი იმის შესახებ, რომ ისინი დედამიწაზე მისი შექმნის დღიდან ცხოვრობენ. ასევე არსებობს ჰიპოთეზა, იმის შესახებ რომ, ჩრდილოეთ ამერიკის ადგილობრივი პირველი მცხოვრებლები დიდი გამყინვარების პერიოდში წამოვიდნენ აზიიდან, გადმოცურეს ბერინგის ყელი და აქ დასახლდნენ.
ევროპელებთან კონტაქტამდე, ჩრდილოეთ ამერიკის მოსახლეობა დაყოფილი იყო მრავალ სახელწიფოდ, რამდენიმე ჯგუფის გაერთიანებიდან დაწყებული, დიდი იმპერიებით დამთავრებული. მათ გააჩნდათ საკუთარი კულტურა და ტრადიციები. ისინი ეჩვეოდნენ ბიოლოგიურ და გეოგრაფიულ ზონებს, რომელშიც უწევდათ ცხოვრება და მისდევდნენ შესაბამის საქმიანობას, რომელიც ხელსაყრელი იყო გარემო პირობებთან, მაგ: დიდი დაბლობებზე მცხოვრები ხალხი, მონადირეობით ირჩენდა თავს. თანამედროვე მექსიკის უკიდურეს სამხრეთ ნაწილში მცხოვრები ხალხი კი, ფერმერობით ირჩენდა თავს. კონტინენტზე მცხოვრები ხალხი, ასევე დაყოფილი იყო ენობრივი კლასიფიკაციის მიხედვითაც. ერთ ენობრივ კლასში გაერთიანებული ხალხები, ყოველთვის არ იზიარებდნენ ერთმანეთის კულტურასა და ტრადიციებს, ზოგ შემთხვევაში კი ერთმანეთთან კავშირიც არ ქონდათ. ანთროპოლოგები თვლიან, რომ ინუიტები აქ სხვა ხალხებზე შედარებით გვიან გადმოსახლდნენ, რასაცარქეოლოგიური, ანთროპოლოგიური და პალეონტოლოგიური ფაქტები ადასტურებს.
ათასობით წლის განმავლობაში ადგილობრივი მცხოვრებლების კულტურა იცვლებოდა და იცვლიდა გავრცელების არეალს. ერთ-ერთი ყველაზე ძველი კონტინენტზე გავრცელებული კულტურა იყო კლოვისის კულტურა (თანამედროვე ნიუ-მექსიკოს კულტურა). ცოტა მოგვიანებით, კონტინენტზე გავრცელებული მისისიპის კულტურა, რომელიც დაკავშირებული იყო ყორღანულ კულტურასთან, მოიცავდა მისისიპის სანაპირო ზოლს. ასევე იყო პუებლოს კულტურა, ანასაზი, რომელიც მოიცავდა კოლორადოს, ნიუ-მექსიკოს,არიზონასა და იუტას შტატებს. ჩრდილოეთ ამერიკის სამხრეთ ნაწილში გავრცელებული მრავალი სასოფლო-სამეურნეო კულტურა, დღეს უკვე გავრცელებულია მთელ მსოფლიოში, ესენია: პომიდორი, ყაბაყი, სიმინდი და სხვა.
კონტინენტის სამხრეთ ნაწილში განვითარებული იყო სოფლის მეურნეობაც, ასევე მრავალი კულტურა წარმოიშვა კონტინენტის სამხრეთ ნაწილში, თუნდაც მაიას დამწერლობა,მესოამერიკული პირამიდებისა და ტაძრების სამშენებლო სტილი, მაიას კალენდარი, ნულის კონცეფცია, რომელიც მესოპოტამიელ ხალხზე რამდენიმე ასეული წლით გვიან დაადგინეს.[9] მაიას ცივილიზაცია მოიცავდა მექსიკის სამხრეთ შტატებს, გვატემალას, ბელიზს, სალვადორსა და ჰონდურასის ნაწილს. მათი კულტურის განადგურება კონტინენტზე ევროპელი მოგზაურების გამოჩენიდან დაიწყო. მაიას ხალხები 1547 წელს ერნან კორტესმა დაიპყრო. [10]
შუა საუკუნეები
დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების პერიოდში ევროპელებმა ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიის შესასწავლად დაიწყეს მოგზაურობა. მათ ამ ახლად აღმოჩენილ კონტინენტს უწოდეს „ახალი მსოფლიო“. ევროპელებმა კონტინენზე შეიტანეს სხვადასხვა დაავადებები, რომლებმაც მალე მილიონობით ადგილობრივის სიცოცხლე შეიწირა, რადგან ადგილობრივებს არ ჰქონდათ იმუნიტეტი ამ დაავადებების საწინააღმდეგოდ.[11] მოსახლეობის რიცხოვნობის შემცირება გამოიწვია ასევე ევროპელებსა და ადგილობრივებს შორის წარმოშობილმა კონფლიქტებმა. კონტინენტზე არსებულმა კულტურებმა თანდათან ცვლილებები განიცადეს, ამ ბრძოლებმა გაანადგურა ათეულობით ტომი, მათი კულტურა და ენები. მრავალ კულტურას ევროპული კვალი დაეტყო.
დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი და ესპანეთი იბრძოდნენ ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიებისთვის, სამივე მათგანს კონტინენტზე გააჩნდათ საკუთარი კოლონიები. თუმცა XVIII საუკუნის ბოლოსა და XIX საუკუნის დასაწყისში მთელ კონტინენტზე დაიწყო ბრძოლა დამოუკიდებლობისთვის. 13-მა ბრიტანულმა კოლონიამ, რომლებიც კონტინენტის აღმოსავლეთ სანაპიროზე მდებარეობდნენ 1776 წელს ხელი მოაწერეს დამოუკიდებლობის დეკლარაციას და საკუთარი თავი დამოუკიდებლებად გამოაცხადეს. კანადა ჩამოყალიბდა კონტინენტის ჩრდილოეთ ტერიტორიებისგან, რომლებსაც საფრანგეთი და ესპანეთი აკონტროლებდნენ. ახალი ესპანეთმა, ტერიტორია, რომელიც თანამედროვე აშშ-ის სამხრეთ ნაწილსა და ცენტრალურ ამერიკას მოიცავდა, 1810 წელს გამოაცხადა დამოუკიდებლობა და გახდა პირველი მექსიკური იმპერია. 1823 წელს დამოუკიდებლად სცნო თავი, ასევე გვატემალის სამეფომ, ადმინისტრაციულმა ერთეულმა, რომელიც ცენტრალური ამერიკის პირველი დამოუკიდებელი სახელმწიფო გახდა.
გეოგრაფია
ჩრდილოეთ ამერიკას უკავია დედამიწის ჩრდილო-დასავლეთ ნახევარსფეროები, რომელსაც პირობითად „ახალ მსოფლიოს“ უწოდებენ, ასევე მას უწოდებენ „ამერიკას“. ჩრდილოეთი ამერიკა მოიხსენიება როგორც ცალკეულ კონტინენტად,[12][13][14] ასევე სამხრეთ ამერიკასთან ერთად ერთ მთლიან სუბკონტინენტად. ჩრდილოეთ ამერიკა სამხრეთ ამერიკასთან დაკავშირებულია პანამის ყელით. კონტინენტის უკიდურეს სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარეობს პანამის ნაპრალი, რომელიც კოლუმბია-პანამის საზღვართანაა. პანამის ნაპრალის საშუალებით ლათინური ამერიკა და სამხრეთ ამერიკა გამოყოფილია ერთმანეთისგან.[15][16][17] ასევე ჩრდილოეთ ამერიკისა და სამხრეთ ამერიკის გამყოფად მოიხსენიებენ პანამის არხს. ჩრდილოეთ ამერიკის შემადგენლობაშია კარიბებიც (ვესტ-ინდოეთი).
ჩრდილოეთ ამერიკას გარს არტყამს დასავლეთით წყნარი ოკეანე, აღმოსავლეთით ატლანტის ოკეანე. მის შემადგენლობაშია, ასევე მრავალი კუნძული: გრენლანდია, კანადის არქტიკული არქიპელაგი, ალეუტის კუნძულები, ვანკუვერი, ალექსანდრას არქიპელაგი და სხვა. კონტინენტი გამოირჩევა მნიშვნელოვანი თავისებურებებით სხვა კონტინენტებთან შედარებით. მნიშვნელოვან თავისებურებებს შორისაა: დიდი ტბები, კანიონები, ტალახის ვულკანები და გეიზერები.
კონტინენტის უკიდურესი წერტილები: ჩრდილოეთით — მერჩისონის კონცხი, 71°50′ ჩ. გ. 94°45′ დ. გ. სამხრეთით — მარიატოს კონცხი, 7°12′ ჩ. გ. 80°52′ დ. გ. დასავლეთით — პრინც უელსის კონცხი, 65°35′ ჩ. გ. 168°05′ დ. გ. აღმოსავლეთით — სენტ-ჩარლზის კონცხი, 52°24′ ჩ. გ. 55°40′ დ. გ.
რელიეფი
ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიაზე ძირითადი ფართობი ვაკეებს უკავიათ, მთებს კიკონტინენტის ფართობის დაახლოებით მესამედი ნაწილი უკავიათ. კონტინენტის ჩრდილოეთნაწილში ჭარბობს დაბლობები და მაღლობი ვაკეები, რომლებიც კრისტალური ქანებითაა აგებული. კონტინენტის სამხრეთ მხარეს მდებარეობს ცენტრალურ ვაკეთა მხარე და მდინარე მისისიპის დაბლობი, კონტინენტის ეს ნაწილი ეროზიული და აკუმულაციურიფორმებით ხასიათდება.
კონტინენტის აღმოსავლეთ ნაწილში მდებარეობს აპალაჩების მთები, რომლებიც დასერილია ხეობებით. მთის კალთები დამრეცია, სიმაღლე სამხრეთ აპალაჩებში 2000 მ-ს აღემატება. დასავლეთ ნაწილში კი კონტინენტს მიუყვება კორდილიერების მთები. კორდილიერებიდასერილია ღრმა ხეობებით, კანიონებით. კორდილიერების უმაღლესი მწვერვალია მაკ-კინლი (6193 მ). მწვერვალი მდებარეობს ალასკის ქედზე და მუდმივი თოვლითაა დაფარული. კორდილიერები რთული აგებულების მთათა სისტემას განეკუთვნება თავისი რელიეფის გამო.
ჩრდილოეთ ამერიკა მდიდარია სასარგებლო წიაღისეულით. აქ მოიპოვება მადნეული წიაღისეული: რკინა, სპილენძი, ნიკელი, და სხვა.მექსიკის ყურეში და მისისიპის დაბლობზე მოიპოვება დიდი რაოდენობით ნავთობი, ბუნებრივი აირი და ქვანახშირი. აპალაჩების მთებში მოიპოვება რკინა და ქვანახშირი.
ჰავა
ჩრდილოეთ ამერიკა მდებარეობს თითქმის ყველა კლიმატურ სარტყელში, ეს ყველაფერი კი კონტინენტზე ჰავის დიდ ნაირგვარობას იწვევს. ჰავის ნაირგვარობას ასევე ხელს უწყობს ოკეანეები, თბილი და ცივი დინებები, რელიეფი (ჰუდსონის და მექსიკის ყურეები) და სხვა.
ჩრდილოეთ ამერიკის ერთ-ერთი მთავარი კლიმატწარმომქმნელი ფაქტორია რელიეფის თავისებურებანი. კორდილიერების მაღალი მთები წინ ეღობება წყნარი ოკეანიდან მონაბერჰაერის მასას, რის გამოც მთის კალთებზე და შიდა ვაკეებზე ჰაერის მასა სახეშეცვლილია და ნალექს ან მცირე რაოდენობით, ან სულ არ გამოყოფს. ატლანტის ოკეანის გავლენა ჰაერის მასებზე კი შედარებით დიდია, რადგან აპალაჩების მთები ვერ ქმნის სეროიზულ წინაღობას და ჰაერის მასები კორდილიერებამდე აღწევს. კონტინენტის შუა ნაწილში მდებარე ვაკეები კი ყინულოვანი ოკეანიდან მექსიკის ყურემდე ხელს უწყობს არქტიკული და ტროპიკული ჰაერის მასების თავისუფალ გადაადგილებას.
კლიმატი
კონტინენტის ჩრდილოეთი სანაპირო და მიმდებარე კუნძულები არქტიკულ კლიმატურ სარტყელში მდებარეობენ. აქ მთელი წლის განმავლობაში არქტიკული ჰაერის მასებია გავრცელებული. ზამთრის ყველაზე დაბალი ტემპერატურები აღნიშნულია გრენლანდიაში, სადაც ტემპერეტურა - 50°-მდე ეცემა. ხშირია ნისლი, ღრუბლიანობა, და თოვლიანიქარბუქები. ზაფხული ხანმოკლე და ცივია. უთბილესი თვის საშუალო ტემპერატურაა 5°-ზე დაბალია.
კონტინენტის დიდი ნაწილი ზომიერ სარტყელშია, სადაც ცივი ზამთარი და შედარებით თბილი, უფრო მეტად კი გრილი ზაფხული იცის. ზომიერი სარტყლის ჩრდილო-აღმოსავლეთში კონტინენტური ჰავაა, სამხრეთში კი მუსონური. სანაპირო რაიონები უმეტესად ნისლიანია. სარტყლის ცენტრალურ რაიონებში კონტინენტური ჰავაა. ზამთარში ხშირია თოვლი და ქარბუქი. ზაფხული თბილია, იშვიათი, ხშირი წვიმებით. იცის გვალვა და ქრის მშრალი ქარი. ზომიერი სარტყლის დასავლეთით ზღვიური ჰავაა. ზამთარის საშუალო ტემპერატურა 0°-ის ტოლია, ზაფხული კი (+14°- +16°).
სუბტროპიკული სარტყლის ჰავაც მრავალფეროვანია. ჰავის ჩამოყალიბებაზე გავლენას ახდენს ზომიერი და სუბტროპიკული ჰაერის მასების მონაცვლეობა, ასევე კონტინენტისრელიეფი.
აღმოსავლეთ პერიფერიაზე სუბტროპიკულ-მუსონური ჰავაა, კონტინენტურ ნაწილში - სუბტროპიკულ-კონტინენტური, ხოლო დასავლეთ პერიფერიაზე - ხმელთაშუა ზღვის ტიპისჰავა.
ტროპიკული სარტყლის აღმოსავლეთ ოკეანურ ნაწილში მუსონურ-ტროპიკული ჰავაა, დასავლეთ ოკეანურ ნაწილში - სანაპირო უდაბნოს ჰავა, ხოლო შიდა ზეგნებზე - ტროპიკულ-კონტინენტური.
კონტინენტის უკიდურესი სამხრეთი სუბეკვატორულ სარტყელშია. აქ მთელი წლის განმავლობაში მაღალი ტემპერატურაა. ნალექიც საკმაოდ ბევრია წლის განმავლობაში, ზამთარში იცის მხოლოდ ხანმოკლე მშრალი პერიოდი.
ჰიდროგრაფია
ჰავა და რელიეფი კონტინენტის ძირითად ნაწილზე ხელსაყრელია მდინარეთა ქსელის განვითარებისთვის. მდინარეთა წლიური ჩამონადენით ჩრდილოეთ ამერიკა მესამეკონტინენტია აზიისა და სამხრეთ ამერიკის შემდეგ. ჩრდილოეთ ამერიკის მდინარეები წყნარ, ატლანტის და ყინულოვან ოკეანეთა აუზებს განეკუთვნება, ხოლო დიდი აუზი დამექსიკის ზეგნის ჩრდილო ნაწილი გაუდინარია. მდინარეების უმრავლესობას ძლიერი წყლის ენერგია გააჩნია, რის გამოც ბევრ მდინარეზე ჰიდროელექტროსადგურებია აგებული.
კონტინენტის ყველაზე დიდი და მსოფლიოში სიგრძით მესამე მდინარეა მისისიპი — მისურით, რომელიც წყალს იკრებს აპალაჩებისა და კლდოვანი მთებიდან, ცენტრალური და დიდი ვაკეებიდან.
ინდილიების ენაზე „მისისიპი“ ნიშნავს „დიდ მდინარეს“, „წყლების მამას“. იგი კვეთს მაღალ პლატოს, გამოდის ნაყოფიერ დაბლობზე და მექსიკის ყურეში ჩაედინება, სადაც წარმოქმნილი აქვს დელტა. მისისიპს უდიდესი სატრანსპორტო დანიშნულება აქვს, ის ჩრდილოეთის შტატებს, თავისი სამრეწველო რაიონებით სამხრეთის რაიონებს უკავშირებს. მდინარის აუზი უმეტესად ზომიერ სარტყელშია და ძირითადად წვიმისა და თოვლის ნადნობი წყლით იკვებება. მდინარეზე წყალდიდობები გაზაფხულზე იწყება.
კონტინენტზე უდიდესი ჰიდროგრაფიული მნიშვნელობა აქვს დიდ ტბებს და ასევე მდ. წმინდა ლავრენტის, რომლითაც ტბები ატლანტის ოკეანეს უკავშირდება.
გეოლოგია
ჩრდილოეთ ამერიკის გეოლოგიური სტრუქტურა რთული და მრავალფეროვანია. ძირითადი ოროგრაფიული ელემენტები განლაგებულია სამხრეთ ამერიკაში, თუმცა ჩრდილოეთ ამერიკის გეოლოგიურ-სტრუქტურული აგებულება ახლოს არის ევროპასთან, ჩრდ. ამერიკის ტექტონიკური ზონები ევროპის ტექტონიკური ზონების მსგავსია. ეს ყველაფერი განპირობებულია გეოლოგიური განვითარების პირველ საფეხურების დროს არსებულსუპერკონტინენტ პანგეათი, რომლის დროსაც ჩრდ. ამერიკის ტერიტორია ევროპის ტერიტორიასთან იყო შეერთებული.
კონტინენტის ოროგრაფია მის სხვადასხვა ადგილებში განსხავებულია, მექსიკის ყურიდან ჩრდილოეთის ყინულოვან ოკეანემდე არის ვაკეები დადაბლობები. დასავლეთიდან და სამხრეთ-დასავლეთიდან ესაზღვრება რთული აგებულების მთათა სისტემები. ეს მთათა სისტემა ცნობილია, როგორცკორდილიერები. კორდილიერებს კონტინენტის სამხრეთის დიდი ნაწილი უკავიათ. კონტინენტის აღმოსავლეთ მხარე უკავია, შედარებით დაბალ და ფართობით უფრო მცირე ზომის მთათა სისტემას აპალაჩებს.
კონტინენტის გეოლოგიურ საფუძველს წარმოადგენს ჩრდილოეთ ამერიკის ძველი კრატონი, რომელსაც კონტინენტის 3/4, ასევე კანადის არქტიკული არქიპელაგის და გრენლანდიის მნიშვნელოვანი ნაწილი უკავია. ამ კრატონის დაახ. 2/3 ნაწილი შედგება ნაწევი ფილებისაგან, მეტამორფული ქანებისადა გრანიტისაგან, კონტინენტის ამ ნაწილს კანადის ფარს უწოდებენ.[18] კრატონის არეალი თარიღდება პალეოზოური და კაინოზოური ერებით. ამ ტერიტორიებზე მოიპოვებენ რკინას, ნიკელს, თუთიას, სპილენძს, ოქროს, ტყვია, მოლიბდენს და ურანს. ასევე არქტიკაში აღმოჩენილია ალმასისშემცველი ფენები,[19] კანადა რუსეთისა და ბოტსვანის შემდეგ ყველაზე მსხვილი ალმასის მომპოვებელი ქვეყანაა.
.jpg?uselang=ka)
.jpg){kind=small}
ცენტრალური ამერიკის გეოლოგია
ცენტრალური ამერიკა გეოლოგიური თვალსაზრისით, საკმაოდ აქტიურია. ამ ტერიტორიებზე ხშირია მიწისძვრები და ვულკანის ამოფრქვევები. 1976წელს გვატემალაში მოხდა ძლიერი მიწისძვრა, რომლის შედეგადაც 23000 ადამიანი დაიღუპა. ნიკარაგუის დედაქალაქ მანაგუაში, მოხდა ორი ძლიერი მიწისძვრა 1931 და 1972 წლებში, ბოლო მიწისძვრის შედეგად დაიღუპა დაახ. 5000 ადამიანი. სამი საკმაოდ ძლიერი მიწისძვრა მოხდა სალვადორში, ერთი 1986, ხოლო ორი 2001 წელს. 2009 წელს კოსტა-რიკის ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ნაწილებში მოხდა მიწისძვრა, რომლის შედეგადაც დაიღუპა დაახ. 34 ადამიანი. ამავე წელს ჰონდურასში მომხდარმა მიწისძვრამ 7 ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა.
ცენტრალური ამერიკაში მრავალი მთათა სისტემაა, მათგან ყველაზე დიდია სიერა-მადრე-დე-ჩიაპასი, ისაბელიას კორდილიერები და კორდილიერა-დე-ტალამანკა.
დემოგრაფია
ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტზე ყველაზე გავრცელებული ენებია ინგლისური, ფრანგული და ესპანური. ტერმინი „ანგლო-ამერიკა“ გამოიყენება კონტინენტის, იმ ქვეყნებთან მიმართებაში, რომელშიც მთავარი ენაინგლისურია, მაგ: აშშ-ში, კანადაში (თუმცა კანადაში ინგლისურიც და ფრანგულიც ორივე სახელმწიფო ენაა),ბელიზსა და კარიბებში ნაწილობრივ. ლათინური ამერიკაში კი, რომელიც აშშ-ის სამხრეთ ნაწილსაც მოიცავს ძირითადი სალაპარაკო ენებია ესპანური და პორტუგალიური. ეს გამოწვევულია XIX საუკუნეში ამ ტერიტორიებზე არსებული ესპანური და პორტუგალიური კოლონიებით. ესპანური და პორტუგალიური ენები ასევე ძირითადი ენებია ლათინური ამერიკის დანარჩენ ქვეყნებში (გარდაბელიზისა), ასევე კარიბების გარკვეულ ნაწილში, მექსიკაში და სამხრეთ ამერიკის ქვეყნებშიც (გაიანა, სურინამი, საფრანგეთის გვიანა და ფოლკლენდის კუნძულები).
ფრანგული ენა კონტინენტზე მნიშვნელოვან როლს თამაშობს, თუმცა მხოლოდ გარკვეულ რეგიონებში. ფრანგული ენა კონტინენტზე არსებული საურთიერთობო ენებიდან ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებულია. კანადა არის ორენოვანი ქვეყანა, ფრანგული ოფიციალური ენაა ინგლისურ ენასთან ერთად და მასზე კანადის პროვინცია კვებეკის მოსახლეობის 95% ლაპარაკობს.ინგლისურთან ერთად ფრანგულია მთავარი სალაპარაკო ენა პროვინცია ნიუ-ბრანსუიკში. ფრანგულად ლაპარაკობენ ონტარიოში (პროვინციაში ოფიციალური ენა ინგლისურია თუმცა დაახლოებით 600 000 ადამიანი ფრანგულად ლაპარაკობს), მანიტობაში (ფრანგულიც და ინგლისურიც ორივე ოფიციალური ენებია), სენ-პიერი და მიკელონში, ასევე აშშს შტატ ლუიზიანაში(სადაც ფრანგულიც ინგლისურიც ოფიციალური ენებია), კუნძულ ჰაიტზე (კუნძულზე ფრანგულთან ერთად ოფიციალური ენა ჰაიტიური კრეოლია).
ეკონომიკურად კონტინენტის ყველაზე განვითარებული და მდიდარი ქვეყნებია აშშ, კანადა და მექსიკა, რომელიც სწრაფად მზარდი ინდუსტრიული ქვეყანაა, მან ბოლო ათწლეულის მანძილზე მნიშვნელოვანი ეკონომიკური პროგრესი განიცადა. ეკონომიკური განვითარების საშუალო დონე აქვთ ცენტრალური ამერიკისა და კარიბის ზღვის ქვეყნებს, ესენია: ბარბადოსი, ტრინიდადი და ტობაგო და ანტიგუა და ბარბუდა, რომლებსაც მექსიკაზე მაღალი ეშპ მაშვენებელი აქვთ. პანამასა და კოსტა-რიკას უფრო მაღალი აგი და ეშპ მაშვენებელი აქვთ, ვიდრე ცენტრალური ამერიკის ქვეყნებს.[20]
კონტინენტის მოსახლეობა რასობრივი და ეთნიკური თვალსაზრისით მრავაფეროვანია. ძირითადი რასობრივი ჯგუფებია ინდოევროპელები,მეტისები და ზანგები. შედარებით მცირერიცხოვანი რასობრივი ჯგუფებია ინდიელები და აზიელები.
ჩრდილოეთ ამერიკა მრავალფეროვანია სოციალური და კულტურული თვალსაზრისითაც. აშშ-ისა და კანადის კულტურაზე ბრიტანული გავლენა იგრძნობა XVII-XVIII საუკუნეებში აქ არსებული კოლონიების გამო. კონტინენტზე იგრძნობა ასევე ესპანური კულტურის კვალი, განსაკუთრებით კი მის სამხრეთ ნაწილებში. აქ მცხოვრებ ინდიელებს კი სრულიად განსხვავებული კულტურული ტრადიციები აქვთ. მათი კულტურა ფორმირდებოდა ჯერ კიდევ აქ არსებული მაიას ცივილიზაციის აყვავების პერიოდში, რომელმაც მნიშვნელოვნად შეცვალა კონტინენტის სამხრეთ ნაწილის კულტურა.
ჩრდილოეთ მექსიკის ქალაქები მონტერეი, ტიხუანა, სიუდად-ხუარესი და მეხიკალი ამერიკული კულტურის ძლიერ ზეგავლენას განიცდიან,მონტერეი უკვე ნამდვილ ამერიკულ ქალაქად გადაიქცა. «იმიგრაცია აშშ-ში» კანადიდან და მექსიკიდან ყოველწლიურად ათობით ათასი ადამიანი ცდილობს გადაკვეთოს აშშ-ის საზღვარი იმ იმედით, რომ იქ უფრო კარგ ცხოვრებას დაიწყებენ. ზოგი ამას ლეგალურად, ძირითადი ნაწილი კი არალეგალურად ცდილობს. ეს ყველაფერი რეგიონში აშშ-ის ეკონომიკურ სიძლიერეზე და იქ არსებულ სტაბილურ გარემოზე მეტყველებს.
.png?uselang=ka)
.png){kind=small}
მოსახლეობა
მთავარი სტატია : ჩრდილოეთ ამერიკის ქვეყნების სია მოსახლეობის მიხედვით.
მთავარი სტატია : აგლომერაცია.
ჩრდილოეთ ამერიკის ქვეყნებს შორის მოსახლეობის მხრივ პირველ ადგილზეა აშშ, რომლის მოსახლეობა 313,827,000 ადამიანია.[21] შემდეგ მოდის მექსიკა, რომლის მოსახლეობა 112,336,538 ადამიანია. [22] მესამე ადგილზეა კანადა, მოსახლეობის რაოდენობა — 33,476,688.[23]კარიბებში რამდენიმე მილიონიანი ქვეყანაა, ესენია: კუბა, დომინიკელთა რესპუბლიკა, ჰაიტი, პუერტო-რიკო, იამაიკა და ტრინიდადი და ტობაგო.[24][25][26][27][28]
კონტინენტის დიდი ქალაქები აშშ-ის, კანადისა და მექსიკის გარდა, ასევე მდებარეობენ კარიბის ზღვის ქვეყნებშიც. ნიუ-იორკი და მეხიკო ჩრდ. ამერიკის ყველაზე დიდი ქალაქებია, მათი მოსახლეობა 8 მილიონ ადამიანზე მეტია, ჩრდ. და სამხ. ამერიკაში ასეთი სულ სამი ქალაქია – მეხიკო, ნიუ-იორკი და სან-პაულუ. შემდეგ მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით მოდიან: ლოს-ანჯელესი, ჩიკაგო, ტორონტო, ჰავანა, სანტო-დომინგო და მონრეალი. აშშ-ის სამხრეთ რეგიონებში მდებარე სწრაფად მზარდი ქალაქებია — სამხრეთ კალიფორნია, ჰიუსტონი, ფინიქსი,მაიამი, ატლანტა და ლას-ვეგასი. ამ რეგიონებში თბილი კლიმატი, ხელსაყრელი ეკონომიკური პირობები და ასევე მზარდი მრეწველობაა, რაც იმიგრანტთა დიდი რაოდენობით შემოსვლას იწვევს. აშშ-ის სამხრეთ საზღვართან არსებული მექსიკური ქალაქებიც სწრაფად მზარდია, ამის ნათელი მაგალითია ტიხუანა. ტიხუანის მოსაზღვრე ქალაქ სან-დიეგოშიც დიდი რაოდენობით იმიგრანტები ჩადიან ლათინური ამერიკიდან, აზიიდან და ევროპიდან. ქალაქების ასე სწრაფი ტემპით ზრდის გამო ქალაქებში წყლის დეფიციტი იქმნება, ამ ყველაფერს ხელს უწყობს რეგიონში ჰიდრო რესურსების ნაკლებობა.[29]
ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტზე მდებარე 10 უდიდესი აგლომერაციიდან, რომელთა მოსახლეობა 5.5 მილიონზე მეტია 8 აშშ-ში მდებარეობს. ესენია: ნიუ-იორკი, ლოს-ანჯელესი, ჩიკაგო და დალას-ფორტ-უერთი.[30] კონტინეტზე არსებულია ყველაზე დიდი აგლომერაციაამეხიკო, რომელიც მექსიკაში მდებარეობს.[31] 10 უდიდესი აგლომერაციიდან ერთი კანადაშიც მდებარეობს ესაა ტორონტო.[32] ასევე დიდი აგლომერაციები მდებარეობს აშშ-ის სამხრეთ და ჩრდილოეთ საზღვრებთან: დეტროიტ-უინძორი და სან-დიეგო-ტიხუანა, ამ აგლომერაციებს დიდი ეკონომიკური და კულტურული რესურსები გააჩნიათ. ამ მეგაპოლისებს ყოველწლიურად საერთაშორისო გადაზიდვებითა და ვაჭრობით მილიონობით დოლარის მოგება აქვთ.
მეგაპოლისებთან ერთად ჩრდილოეთ ამერიკაში ასევე არის 11 მეგარეგიონი, რომელთა ტერიტორია მექსიკის, კანადისა და აშშ-ის საზღვრებშია მოქცეული. აშშ-ის ტერიტორიაზე მდებარე მეგარეგიონებია: არიზონა-სან-კორიდორი, კასკადია, ფლორიდა, დიდი ტბების მეგარეგიონი ფრონტ-რანგი, აშშ-ის ყურის სანაპირო, ჩრდილო-აღმოსავლეთის მეგაპოლისი, პიემონტ ატლანტიკი, ტეხასის სამკუთხედი. მექსიკისა და კანადის მეგარეგიონებია: კვებეკის დერეფანი და გოლდენ-ჰორსშუ, რომელთა ტერიტორია ნაწილობრივ მოიცავს დიდი ტბების მეგარეგიონისა დამექსიკის ცენტრალურ ნაწილს.
მთავარი სტატია : ჩრდილოეთ ამერიკის ქვეყნების სია მოსახლეობის მიხედვით.მთავარი სტატია : აგლომერაცია.| აგლომერაცია | მოსახლეობა | ფართობი (კმ²) | ქვეყანა |
| მეხიკო | 21,163,226 | 7346 | მექსიკა |
| ნიუ-იორკი | 18,897,109 | 17405 | აშშ |
| ლოს-ანჯელესი | 12,828,837 | 12562 | აშშ |
| ჩიკაგო | 9,461,105 | 24814 | აშშ |
| დალას-ფორტ-უერთი | 6,371,773 | 24059 | აშშ |
| ტორონტო | 6,054,191 | 7124 | კანადა |
| დელავერი | 5,965,343 | 13256 | აშშ |
| ჰიუსტონი | 5,946,800 | 26061 | აშშ |
| ვაშინგტონი | 5,582,170 | 14412 | აშშ |
| მაიამი | 5,564,635 | 15896 | აშშ |
ეკონომიკა
| ადგილი | ქვეყანა | მშპ (ეშპ, 2010) მილიონი დოლარი |
|---|---|---|
| 1 |  აშშ | 14,657,800 |
| 2 |  მექსიკა | 1,629,917 |
| 3 |  კანადა | 1,330,272 |
| 4 |  კუბა | 125,500 |
| 5 |  დომინიკელთა რესპუბლიკა | 85,391 |
| 6 |  გვატემალა | 69,958 |
| 7 |  კოსტა-რიკა | 51,130 |
| 8 |  პანამა | 43,725 |
| 9 |  სალვადორი | 43,640 |
| 10 |  ჰონდურასი | 33,537 |
აშშ-ს, მექსიკასა და კანადას მნიშვნელოვანი, მრავალმხრივი და ძლიერი ეკონომიკური სისტემები აქვთ. აშშ კონტინენტის და ასევე მსოფლიოს ყველაზე დიდი ეკონომიკური რესურსების მქონე ქვეყანაა.[33] 2011 წელს აშშ-ისმშპ მაჩვენებელი ერთ სულ მოსახლეზე 47,200 დოლარი იყო, იგი ამ მაჩვენებლით პირველია კონტინენტზე. აშშ-ისმშპ-ის 76,7% მომსახურეობის სფერო მოიცავს, 22,2% მრეწველობა, ხოლო 1,2% სოფლის მეურნეობა. კანადას აშშ-ის მსგავსი ეკონომიკური პოლიტიკა აქვს მომსახურეობის სფეროში, მრეწველობასა და სოფლის მეურნეობაში.[34]მისი მშპ მაჩვენებელი ერთ სულ მოსახლეზე 39,400 დოლარია 2010 წლის მონაცემებით.[34] მშპ-ის 78% მომსახურეობის სფეროს მოიცავს, 20% მრეწველობას და 2% სოფლის მეურნეობას.[34] მექსიკის მშპ მაჩვენებელი ერთ სულ მოსახლეზე 15,113 დოლარია, ის ამ მაჩვენებლით მე-11 ადგილზეა მსოფლიოში.[35] მექსიკა იყენებს, როგორც მოძველებულ, ასევე ახალ სოფლის მეურნეობის სისტემებს.[36] მექსიკის ეკონომიკის ზრდას უზრუნველყოფს ნავთობი, წარმოებული საქონლის ექსპორტი, მძიმე მრეწველობა, ელექტროტექნიკის და ავტომობილების წარმოება, კვების მრეწველობა, სამშენებლო სფერო, საბანკო და ფინანსური მომსახურეობის სფერო.[37]
ჩრდილოეთ ამერიკის ეკონომიკა შედგება სამი ძირითადი სავაჭრო-ეკონომიკური გაერთიანებისგან.[3] ესენია: ჩრდილოეთ ამერიკის თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება (NAFTA), კარიბების კავშირი (CARICOM) და ცენტრალური ამერიკის საინტეგრაციო სისტემა (CACM).[3] ამ სამი გაერთიანებიდან აშშ მხოლოდ ორის მონაწილეა. ასევე არსებობს კიდევ დიდი სავაჭრო-ეკონომიკური გაერთიანება, კანადისა და კოსტა-რიკის თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება (CCRFTA), რომლის მეშვეობითაც სავაჭრო ურთიერთობები მყარდება სხვა ქვეყნებთანაც ცენტრალურ ამერიკასა და კარიბებში.
ჩრდილოეთ ამერიკის თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება (NAFTA) ყველაზე დიდი სავაჭრო-ეკონომიკური გაერთიანებაა მსოფლიოში.[38] ეს გაერთიანება შექმნა 1994 წელს, მიზანი კი იყო ეკონომიკური თანამშრომლობის გზით ერთად აღმოეფხვრათ სავაჭრო სფეროში არსებული ბარიერები ჩრდილოეთ ამერიკის სამ ქვეყანას (აშშ, მექსიკა, კანადა).[39]მიუხედავად იმისა, რომ კანადასა და აშშ-ს უკვე ჰქონდათ გატარებული რეფორმები სავაჭრო სფეროში და დღესაც აგრძელებენ (კანადისა და აშშ-ის სავაჭრო ურთიერთობები) ტვირთების საერთაშორისო გადასახედებისგან განთავისუფლებას,[40] NAFTA-მ მაინც დართო მექსიკას ნება ჰქონოდა თავისუფალი სავაჭრო პოლიტიკა. NAFTA-ს ხელშეკრულებით გაუქმდა სატვირთო ტარიფები, რომელიც მანამდე იყო. ეს ყველაფერი კი ყოველწლიურად ზრდიდა ამ ქვეყნებს შორის საერთო ტვირთბრუნვის მოცულობას და 2010 წელს ამ მაშვენებელმა რეკორდულ ნიშნულს მიაღწია NAFTA-ს ქვეყნებმა 24,3 პროცენტიანი ზრდა ნახეს, რომელიც 791 მილიარდ დოლარს შეადგენდა. NAFTA-ს მშპ მსოფლიოში ყველაზე დიდია და იგი შეადგენს 17,617 ტრილიონ დოლარს.[41] ეს ყველაფერი კი აშშ-ის ეკონომიკის სიძლიერის მაშვენებელია, მისი ეკონომიკა მსოფლიოში ყველაზე დიდი და ძლიერია.2011 წელს აშშ-ის მთლიანი შიდა პროდუქტის საერთო მოცულობამ 15.094 ტრილიონი დოლარი შეადგინა, ის ამ მაშვენებლით მსოფლიოში პირველ ადგილზეა ქვეყნებს შორის.[42]NAFTA-ს წევრ მექსიკასა და კანადასაც უდიდესი ეკონომიკა გააჩნიათ, აშშ მათთვის ყველაზე დიდი სავაჭრო პარტნიორია.[43] ასევე კანადა და მექსიკაც ერთმანეთისთვის დიდი სავაჭრო პარტნიორები არიან.[44][45]
კარიბების კავშირს (CARICOM) ხელი მოეწერა 1973 წელს და მასში გაერთიანდა 15 ქვეყანა. 2000 წელს CARICOM-ის ვაჭრობის საერთო მოცულობამ 96 მილიარდი დოლარიშეადგინა. CARICOM-ის ქვეყნებს შემუშავებული აქვთ საერთო საპასპორტო სისტემა, რომელიც ახლაც ძალაშია. ბოლო ათწლეულის მანძილზე კავშირი ორიენტირებული იყო ძირითადად თავისუფალი ვაჭრობის სისტემის მისაღებად, მათ შეიმუშავეს ეს სისტემა და ახლა უკვე მოქმედებს CARICOM-ის ქვეყნებს შორის.
ცენტრალური ამერიკის სავაჭრო-ეკონომიკური გაერთიანება (CACM) შეიმუშავეს და მიიღეს 1961 წელს. ეს ცენტრალური ამერიკის ქვეყნებისთვის პირველი მსხვილმასშტაბიანი ეკონომიკური თანამშრომლობის აქტი იყო. 1990-იანი წლები ამ გაერთიანებისთვის ყველაზე კარგი პერიოდი იყო, თუმცა ამ გაერთიანების (CACM) როლი შესუსტდა მას შემდეგ, რაც შეიქმნა დომინიკელთა რესპუბლიკისა და ცენტრალური ამერიკისა თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება (CAFTA-DR).[46] CAFTA-DR-ის შეთანხმებაში თავიდან 5 ცენტრალური ამერიკის ქვეყანა, დომინიკელთა რესპუბლიკა და აშშ გაერთიანდნენ. CAFTA-DR გაერთიანების წევრი ქვეყნები ცდილობდნენ ისეთივე თავისუფალი სავაჭრო ზონა შეექმნათ, როგორიც NAFTA-ს წევრ ქვეყნებს შორის იყო. კანადამ დაამყარა CAFTA-DR-ის ქვეყნებთან ისეთივე სავაჭრო კონტაქტები, როგორიც აშშ-თან ჰქონდა.
ჩრდილოეთ ამერიკის ქვეყნებს აქვს ასევე ინტერ-კონტინენტალური სავაჭრო გაერთიანება. მექსიკა G3 თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებით თანამშრომლობს კოლუმბიასთან და ვენესუელასთან. აშშ ტრანსატლანტიკური თავისუფალი ვაჭრობის ზონის ფარგლებში თანამშრომლობს ევროკავშირის ქვეყნებთან, აშშ ასევე თანამშროლობს აშშ-ახლო აღმოსავლეთის თავისუფალი სავაჭრო ზონის ფარგლებში ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებთან, ხოლო წყნარი ოკეანის სტრატეგიულ-ეკონომიკური პარტნიორობის შეთანხმებით (TPP) აშშ თანამშრომლობს სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის, ავსტრალიისა და ახალი ზელანდიის ქვეყნებთან.
.svg?uselang=ka){kind=small}
No comments:
Post a Comment